90 տարի անց...

Երևի բլորը հասցրին իմանալ, որ այսօր հայ երիտասարդ ակտիվիստները երթ էին կազմակերպել դեպի Ռուսաստանի Դաշնության դեսպանատուն, հայտնել իրենց դժգոհությունը, վերջում էլ նամակը թողնելով դեսպանատան դիմաց` դագաղի վրա` հեռացել... Այսօր բոլորին հուզում էր մեկ կարևոր քաղաքական իրադարձություն` Ռ.Թ Էրդողանի այցը Մոսկվա... Ինչու՞ հենց այսօր նա պետք է այցելեր Մոսկվա... 

Մինչ Ր. Հովհաննիսյանը ՀՀ դրոշի կողքին նստած, գրավիչ ժպիտը դեմքին չալաղաջի մասին է մտորում մեր Ազատության Հրապարակում, Տեր-Պետրոսյանը` վաղվա հերթական անմիտ հանրահավաքի մասին, Պրն. Նախագահը կրկին խորհրդարանական ընտրություններից առաջ խառնվել է իրար, եկեք մենք մի պահ ետ գնանք ուղիղ 90 տարով ու հասկանանք, թե ինչ է կատարվում այժմ Մոսկվայում... Ի՞նչ կարևոր իրադարձություններ էին պտտվում 90 տարի առաջ Հայաստանի գլխին` Հայաստանի կամքից անկախ...

Իրար էին խառնվել 2 հրեշներ` Աթաթուրքն ու Լենինը... Աթաթուրքը ձգտում էր իսլամական կամ համաթուրանական պետություն կառուցել, Վ.Ի. Լենինն էլ երազում էր համաշխարհային սոցիալիստական հեղափոխությունը արտահանել ամբողջ աշխարհով մեկ...

Արևմուտքում այդ փորձը ձախողվել էր, և այժմ պաշտոնական Մոսկվան ձգտում էր Թուրքիայի վրայով սոցիալիստական հեղափոխությունը արտահանել դեպի Արևելք, դեպի Հնդկաստան.,..

Եվ ահա 2-ն էլ, այդպիսի մոլեռանդ գաղափարականներ լինելով, ակամայից իրար դաշնակից դարձան, որովհետև երկուսն էլ իբր պայքարում էին միջազգային իմպերիալիզմի դեմ. Լենինը կռվում էր քաղաքացիական պատերազմում Արևմուտքում` Խորհրդային իշխանությունը տապալել փորձող ուժեր դեմ, Աթաթուրքը Արևելքում կռվում էր իմպերիալիստական հորջորջված խեղճ Հունաստանի դեմ, որին դարերով տիրել, ստրկացրել էր, արյունը խմել էր, հիմա էլ ուզում էր Թուրքիա կառուցել ու Հունաստանի դեմ պայքար էր մղում... Ահա այն ժամանակ դեռ մինչև Մոսկվայի պայմանագիրը Վ.Ի.Լենինը իր մերձավորագույն դաշնակիցներից մեկին` իր զինակից Միխայիլ Ֆրունզեին, որը հետագայում հայտնի էր որպես խորհրդային խոշոր զորավար, ուղղարկել էր Անգոլա մարտի 16-ից բավական ժամանակ առաջ նրա հետ բանակցություններ վարելու... Մենք գիտենք, որ այդ բանակցությունները տեղի ունեցան, և Խորհրդային բոլշևիկյան Ռուսաստանը այդ ժամանակ Ֆրունզեի կնքած միջազգային այդ պայմանագրի համաձայն Քեմալական Թուրքիային տրամադրեց 1 մլն. ռազմական համազգեստ /կարմիր կոմուն. համազգեստ/, 1 մլն. հրացաններ` տասնյակ միլիոնավոր փամփուշտներով, 400 «Մակսիմ» տիպի գնդացիր, եթե չեմ սխալվում` 2 հրետանային դիվիզիա, և այդ ամբողջ զենքը, որն իբր քեմալական Թուրքիան պիտի օգտագործեր իմպերիալիստների դեմ պայքարելու համար /ի դեմս խեղճ ու կրակ Հունաստանի/, ուղղեց այնժամ դեռևս անկախ Հայաստանի դեմ... Կարմիր կոմունայականները 1920-ի սեպտեմբերին /դեռ մինչև Հայաստանի խորհրդայնացումը/«բռնեցին» ռուսական զենքով զինվեցին ու հարձակվեցին Հայաստանի վրա... Բոլորս էլ գիտենք, թե ինչ կատարվեց... Նրանք գրավեցին մինչև Գյումրին, տասնյակ հազարավոր հայերի արյուն թափվեց նույն ռուսական զենքերի «միջոցով»... ԲՈԼՇԵՎԻԿՆԵՐԻ ՏՐԱՄԱԴՐԱԾ ՌՈՒՍԱԿԱՆ ԶԵՆՔՈՎ! Սա պատմական փաստ է...

Եվ ահա, երբ որ մարտի 11-ին այս երկու պետությունների բանակցող կողմերը Մոսկվայում հանդիպեցին, նրանք որոշեցին օրինական տեսք տալ իրենց «հակաիմպերիալիստական եղբայրությանը»... Եվ հենց այդ ժամանակ էլ ստորագրեցին այդ պայմանագիրը...

Ի դեպ, պատմաբաններն ասում են, որ իրականում այդ պայմանագիրը ստորագրվել է ոչ թե մարտի 16-ին, այլ մարտի 13-ին, բայց պատմության մեջ մտել է որպես մարտի 16-ին ստորագրված պայմանագիր, ինչևէ, սա կարևոր չէ... Բայց այդ` մարտի 16-ի պայմանագիրը ինձ հուզում է, որովհետև դրանով երկու գիշատիչներն իրար մեջ բաժանեցին այդ բանակցություններին որևէ պատվիրակ չունեցող Հայաստանի տարածքը... 

Ո՞վ պետք է Հայաստանից կարծիք հարցներ... Նստեցին, միասին գծեցին Ռուսաստան-Թուրքիա սահմանագիծ, որը պետք է անցներ Ախուրյան ու Արաքս գետերով... Եվ այդ պայմանագրի հիման վրա կողմերը պայմանավորվեցին, որ Ադրբեջանին պետք է տրվի Հայաստանի Նախիջևան մարզը /որպես ինքնավար հանրապետություն Ադրբեջանի կազմում (ինչու՞ Ադրբեջանի, որովհետև դրանք թուրքերի եղբայրացուներն էին, Մոսկվայում պաշտպանվում էին նրանց շահերը)/, ինչպես նաև այն, որ ԼՂ-ն պետք է մտնի Ադրբեջանի կազմ...

Հմ... Հայաստանից շունչ անգամ ներկա չէր բանակցություններին, իսկ այդ շները Հայաստանի ճակատագիրն էին որոշում... Համաշխարհային պատմության մեջ ավելի անամոթ, խայտառակ ու ապօրինի պայմանագիր ինձ հայտնի չէ, և ոչ միայն այն պատճառով, որ Հայաստանը դրան ներկա չէր, այլև` ո՛չ Թուրքիան, ո՛չ Ռուսաստանը միջազգային իրավունքի սուբյեկտներ չէին /միջազգայնորեն ընդունված պետություններ չէին/, ուստի սա կրկնակի ապօրինություն էր...

Ինչևէ,  ապօրինի, թե ոչ ապօրինի` պայմանագիրը կնքվեց, Հայաստանի տարածքն իրար մեջ բաժանեցին, Հայաստանի` Լևոն Շանթի գլխավորած  պատվիրակությանը անգամ չբարեհաճեցին հրավիրել գոնե ձևականորեն նրա կարծիքը հարցնելու... Եվ այս ամենը ԻՆՉՈՒ՞... Որովհետև այն ժամանակ Հայաստանում արդեն տապալված էր Խորհրդային Իշխանությունը... /Խորհրդային իշխանությունը Հայաստանում տարածվել էր 1920թ. նոյեմբերի 29-ին, իսկ 1921թ. փետրվարի 18-ի համաժողովրդական ապստամբության ժամանակ բոլշևիկյան իշխանությունը Հայաստանում տապալված էր/...

Եվ ահա այս երկու գիշատիչները իրար մեջ բաժանեցին «թշնամական» Հայաստանի տարածքը... Մանավանդ, որ Քեմալ Աթաթուրքի պատվիրակները Լենինին հավատացրել էին, թե իրենք էլ են սոցիալիստներ, սոցիալիզմ են կառուցում... Նրանց միշտ հաջողվել է գույները փոխել մեծ արագությամբ, կարևորը իրենց շահն է /շահ` Հայաստանի տարածքների հաշվին/...

Դե, Լենինն էլ իրեն ապուշի տեղ դրեց, կարծես չէր հասկանում, որ խորհրդային կարգերի տապալումը Հայաստանում ժամանակավոր երևույթ է, և միևնույն է խորհրդային բանակը պիտի գար ու վերականգներ այն, ինչպես դա իսկապես եղավ 1921թ. ապրիլի 3-ին... Բայց պայմանագիրն արդեն կնքված էր ու Հայաստանի տարածքն էլ բաժանված էր...

Գիտակցելով այն, որ դա միջազգային իրավունքի տեսակետից ոչ մի քննության չի դիմանա, 1921թ հոկտեմբերի 13-ի կնքվեց Կարսի պայմանագիրը, որի տակ արդեն դրված էր այն ժամանակվա Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցիչ Ասքանազ Մռավյանի ստորագրությունը...

Եթե ուշադիր կարդանք այս երկու` Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերը, կհասկանանք, որ Խորհրդային Ռուսաստանը Թուրքիային զիջեց այնպիսի տարածքներ, որոնք երբևէ Թուրքիայի վերահսկողության տակ չեն եղել /այդ թվում մեր Իգդիրը, մեր Սուրմալույի ամբողջ գավառը/... ՈՒզում եմ բոլորի ուշադրությունը գրավել նրանում, որ երբ ջերմացել են Ռուսաստան-Թուրքիա հարաբերությունները, ՄԵՆՔ ենք տուժել... Միշտ մեր հաշվին իրար լավություն են արել... Սա է նրանց բարոյականությունը, բայց նրանց մեղադրել չենք կարող. քաղաքականության մեջ յուրաքանչյուրն էլ իր շահի համար է պայքարում... ԻՍԿ Ի՞ՆՉ ԲԱՐՈՅԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ...

Եթե կարդաք Մեհմեդ Փերինչեքի /թուրք վերլուծաբան/ վերջին հրապարակումը, մասնավորապես կնկատեք այս խոսքերը. «Ռուսաստանն ու Թուրքիան միշտ պատմականորեն մրցակցել են իրար հետ և՛ Անդրկովկասյան, և՛ Կովկասյան, և՛ Ղրիմի ճակատներում, բայց միշտ չի եղել, որ նրանք թշնամիներ են եղել, նրանք նաև բարեկամության հրաշալի օրեր են ունեցել...», և հենց այդտեղ մասնավորապես նշում է մարտի 16-ի պայմանագիրը... Հիշեցնում էր նաև, որ եղել են այնպիսի երջանիկ ժամանակներ, որ Թուրքիան և Ռուսաստանը բարեկամներ են եղել... Դե հա, եղել են, բոլորն էլ գիտեն... Բայց Փերինչեքի փորացավը, իհարկե, այդ պայմանագիրը չէր. նա մտահոգված էր այն հեռանկարով, որ այսօր էլ Թուրքիայի գլխին ամպեր են կուտակվել, ու հուշում էր իր ղեկավարությանը կրկին Մոսկվայի օգնությանը ձեռքները գցելը...

Չգիտեմ` Փերինչեքի հուշումը օգնեց, թե ոչ, բայց երեկվանից` մարտի 15-ից Մոսկվա էր ժամանել Թուրքիայի պատվիրակությունը` Էրդողանի գլխավորությամբ...  Այսօր` Մարտի 16-ին այդ պատվիրակությունը կրկին Մոսկվայում է և կրկին շարունակում է բանակցությունները /տարածաշրջանային խնդիրների վերաբերյալ ևս/...

Մի՞թե ինչ-որ մեկը հավատում է, թե Էրդողանն այնքան է իր հիշողությունը կորցրել, որ մոռացել է այդ պատմական փաստը... Իհարկե ոչ, ու ես չեմ հավատում, որ մարտի 15-ից Մոսկվա է մեկնել 16-ից բանակցությունները սկսելու նպատակով... Պարզապես նրա այցը հենց այս օրը խորհրդանշական ժեստ է` ուղղված Մոսկվային, թե ինչպես 90 տարի առաջ մենք բարեկամ դարձանք, հիմա էլ եկեք բարեկամանանք...

Ի՞նչ հայցով է գնացել Մոսկվա Էրդողանը... Նախ` նա ասում է, թե կհամաձայնի, որպեսզի Թուրքիայում ատոմակայան կառուցելու միջազգային մրցույթում հաղթի ռուսական կողմը /իսկ այդ պատվերը բազմամիլիարդանոց պատվեր է/... Երկրորդ` հասկացնում է, որ ինքը կնպաստի, որպեսզի ռուսական գազը Թուրքիայի վրայով արտահանվի դեպի Եվրոպա... Հնարավոր է, որ այդ երկու ծրագրերն էլ ահագին հետաքրքրում են Ռուսաստանին, բայց ես խորապես համոզված եմ, որ թուրքը չի կարող չխաբել. դա նրա արյան մեջ է. ինչպես Աթաթուրքը ժամանակին խաբեց Լենինին, այնպես էլ Էրդողանը կխաբի Մեդվեդևին...

Թուրքերն այս պահին կլուծեն իրենց խնդիրն ու չեն կատարի ոչ մի խոստում...հմ...թուրքական դիվանագիտությու՜ն... =)

Իսկ ո՞րն է Թուրքիայի խնդիրն այսօր... Այսօր Թուրքիան վախենում է մասնատման վտանգից. նախ` Թուրքիայի հարաբերությունները շատ վատ են Իսրայելի հետ, իսկ Իսրայելի թիկունքին կանգնած է ԱՄՆ-ի պես պետություն... Երկրորդ` այսօր Թուրքիայի առաջ իր դռները փակում է Եվրոմիությունը... 

Եվ եթե այդպես շարունակվի, Թուրքիան այլ ելք չունի, ու պետք է հայացքը հառի դեպի իսլամական Արևելք, իսլամացման վտանգ կա Թուրքիայում, և այդ վտանգն այնքան մեծ է, որ կարող է Թուրքիայի դեմ համախմբել ամբողջ հակաիսլամական աշխարհը... Գումարած դրան` Իրաքում կարող է ստեղծվել քրդական պետություն, որի ստեղծումը, բնականաբար, կոգեշնչի նաև Թուրքիայում ապրող 16-20 մլն. քրդերին, որոնք նույնպես կպահանջեն իրենց պետության ստեղծումը Թուրքիայի այսօրվա տարածքում... Այսինքն` Թուրքիան այսօր ռեալ սպառնալիքներ է տեսնում իր տարածքային ամբողջականության համար, և ու՞մ պիտի ապավինի... Իհարկե, կրկին Ռուսաստանին... Սա ռեալ մտահոգում է ինձ... Եվ Մարտի 16-ի ու Կարսի պայմանագրերը հիշատակեցի հենց այս մտավախությունից ելնելով...

Դե ինչ, սպասենք հետագա զարգացումներին, միգուցե շուտով մի լավ դիվանագետի «կարիք ունենանք»...